Als je meerdere kinderen hebt, dan ben je vast wel vertrouwd met de onuitgesproken regel om elk van hen gelijk te behandelen.
Dat streven naar eerlijkheid is een evenwichtsoefening waar je op alle leeftijden mee geconfronteerd wordt, of je kinderen nu kinderen, tieners of volwassenen zijn. Want niet alleen cadeaus kunnen leiden tot situaties van (gepercipieerde) ongelijkheid, maar ook schenkingen of, misschien wel het vaakst, erfenissen. Om die familiale strubbelingen te vermijden, kiezen ouders er vaak voor om hun vermogen gelijk te verdelen. Maar is dat wel echt zo rechtvaardig en effectief als ze denken?
Gelijkheid of gelijkwaardigheid?
Het begrip ‘gelijkheid’ spoort ons aan om iedereen als gelijken te beschouwen en zo ook te behandelen. Vaak met gelijkheid verward, maar toch fundamenteel anders is het begrip ‘gelijkwaardigheid’, wat letterlijk ‘van gelijke waarde’ betekent.
Op het eerste gezicht lijkt gelijkheid een principe dat we alleen maar kunnen toejuichen, ware het niet dat het vertrekt van de veronderstelling dat we allemaal identiek zijn, zonder verschillen die ons van elkaar onderscheiden. Gelijkwaardigheid daarentegen erkent onze verschillen (individuele eigenschappen, kwaliteiten, vaardigheden, …) maar beschouwt ze als ‘van gelijke waarde’.
Gelijke kansen, bestaat dat wel?
‘Gelijkheid’ en ‘gelijkwaardigheid’, het blijft niet bij een verschil in terminologie. Er is namelijk een fundamenteel verschil tussen het ‘gelijk’ en ‘gelijkwaardig’ behandelen van mensen. Zo staan ouders die hun kinderen gelijk behandelen elk van hen steeds op gelijke voet bij, ongeacht de situatie van elk kind (ze schenken bv.eenzelfde geldbedrag aan hun dochter die arbeidsongeschikt is door een fysieke beperking en aan hun zoon die aan het hoofd staat van een succesvol bedrijf).
Ouders die hun kinderen gelijkwaardig behandelen staan hun kinderen dan weer bij naargelang van hun behoeften en persoonlijke situatie (ze schenken bv. hun dochter die arbeidsongeschikt is een huis, terwijl ze hun zoon die aan het hoofd staat van een succesvol bedrijf helpen om de renovatie te financieren van het huis dat hij zelf gekocht heeft).
De meeste ouders willen gelijke kansen voor hun kinderen, maar die worden nu eenmaal niet geboren met hetzelfde talent, dezelfde capaciteiten of dezelfde interesses. Ze hebben dan ook van het begin af aan niet dezelfde kansen en het ene kind zal meer financiële en morele steun nodig hebben dan het andere.
Een kind dat academische studies wil volgen zal onvermijdelijk meer kosten en het familievermogen meer verarmen dan een kind dat onmiddellijk het werkveld wil betreden. Voor een kind met een beperking zullen ouders levenslang financieel instaan, terwijl een kind zonder beperking vanaf zijn 25e financieel onafhankelijk wordt.
Uit de onderhoudsplicht van ouders vloeien vaak, al dan niet onderhuidse, conflicten voort. Niet alleen de kinderen zijn namelijk verschillend, ook de situatie van de ouders zelf evolueert doorheen de tijd, zowel op persoonlijk als op professioneel vlak. Sommige kinderen zullen ze meer aandacht kunnen schenken, anderen meer geld en het is allesbehalve eenvoudig om die twee met elkaar te vergelijken.
Ongelijkheden worden gemeten in euro's, ongelijkwaardigheden niet
Het valt niet te verwonderen dat het gelijk of gelijkwaardig behandelen van kinderen een enorme invloed heeft op de onderlinge relaties en het welzijn binnen een familie en veel diepgewortelder is dan we op het eerste gezicht denken.
Het geval van het familiebedrijf
Meneer Durand is CEO en oprichter van een bloeiend schildersbedrijf. Ook zijn zoon draait mee in de onderneming en geniet mee van het prestige en de goede reputatie die zijn functie en positie in het bedrijf met zich meebrengt. Wanneer meneer Durand overlijdt, laat hij het bedrijf na aan zijn zoon en de onroerendgoedmaatschappij aan zijn dochters. In de ogen van meneer Durand, en ook feitelijk gezien, is dit een eerlijke verdeling van zijn vermogen. Toch weigeren zijn dochters de nalatenschap bij het vernemen van dat nieuws.
Meneer Durand koos, ongetwijfeld met de beste bedoelingen, voor een gelijke verdeling van zijn vermogen. Toch ervaren zijn dochters die als onrechtvaardig. Zij hebben niet kunnen genieten van dezelfde voordelen die een functie in het schildersbedrijf met zich meebracht als hun broer. Dat die ongelijkwaardige behandeling ook na het overlijden van hun vader voortgezet wordt, valt voor hen niet op te lossen met materiële compensaties. Het voorbeeld bevestigt: ongelijkheden worden gemeten in euro’s, ongelijkwaardigheden niet.
Meneer Durand koos, net zoals de grote meerderheid van de bevolking, om zijn nalatenschap in gelijke delen te verdelen. Ook de wetten voorzien in een gelijke verdeling van het vermogen tussen de kinderen, tenzij de erflater bewust anders bepaalt. Hij kan namelijk, als hij dat wil, bepaalde kinderen bevoordelen ten opzichte van andere. Nog vaak wordt zo’n ongelijke verdeling beschouwd als een straf voor het benadeelde kind, of als een uiting van een duidelijke voorkeur voor het bevoordeelde kind.
Nochtans zijn er heel wat dieperliggende, complexere redenen die de ongelijke verdeling van een nalatenschap kunnen rechtvaardigen. Bijna allemaal zijn die terug te brengen op het feit dat kinderen onvermijdelijk verschillend zijn en in het leven dus niet van dezelfde startblokken vertrekken.
Een erfenis organiseren vraagt moed
Waar gelijkheid een vorm is van ‘hetzelfde voor iedereen’, is gelijkwaardigheid een vorm van compensatie en positieve discriminatie. Vaak bereiken we namelijk gelijkwaardigheid door rekening te houden met de structurele ongelijkheden die ontstaan als personen met een gunstig levensparcours en personen met een minder gunstig levensparcours gelijk behandeld worden. Een volwassen kind financieren dat zijn studies heeft afgerond en financieel onafhankelijk kan leven, is niet hetzelfde als een volwassen kind financieren dat door een beperking zonder vast beroepsinkomen moet leven.
Of ouders hun nalatenschap nu op een gelijke of op een gelijkwaardige manier verdelen, in de meeste gevallen zullen ze rechtvaardigheid beogen. Gelijkheid gaat er echter vanuit dat iedereen aan dezelfde startlijn vertrekt en dezelfde noden heeft. Het leven zit jammer genoeg vol onrechtvaardigheden (fysieke handicappen, verstandelijke beperkingen, chronische ziektes, beperkte financiële middelen, enz.), die net tot grote ongelijkheid leiden.
Gelijkwaardigheid is dan ook een manier om ‘de benadeelden te bevoordelen’ door de beperkingen en nadelen die ze ondervinden te compenseren.
Het is niet de bedoeling om gelijkheid als grondbeginsel in vraag te stellen, maar wel om stil te staan bij hoe we kunnen omgaan met de ongelijkheden die gelijkheid onvermijdelijk veroorzaakt. Een ding is zeker: je erfenis voorbereiden vraagt moed, maar het is de moeite waard. Door goed na te denken en te anticiperen, kan je conflicten tussen je erfgenamen vermijden of beperken. Eén juiste aanpak kunnen we niet naar voren schuiven. Elke situatie is anders en moet zo ook behandeld worden. Wel kunnen we afsluiten met de volgende bedenking:
